کد مطلب:37729 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:23

گنجینه پرسمان » اهل بيت

ساختن دوتار را منسوب به حضرت ... مي دانند و اهل سنت هم به اين علت در خانة خود دوتاري را به عنوان تبرك نگه مي داند. آيا اين گفته حقيقت دارد؟

براي آگاهي شما نسبت به اين مسئله لازم است در اين مورد اطلاعاتي در اختيار شما قرار دهيم.

دوتار و تنبور

دوتار سازي است از سازهاي قديمي و كهن كه در اكثر مناطق استان خراسان و برخي از نواحي شمال و شرق آن سامان و پاره اي از نقاط مرز و بوم ما با اختلافاتي چند در پرده بندي و ساختمان رواج داشته و دارد. زمان پيدايش ساز دوتار معلوم نيست و دربارة آن مأخذي در دست نداريم. مسلّم اين است كه نام اين ساز از دو وتر ابريشمي يا دو سيم گرفته شده و در كشور افغانستان و شمال كشور ايران هم سازي با همين خصوصيات و به همين نام وجود دارد.

ابونصر فارابي در كتاب خود الموسيقي الكبير از سازي با همين مشخصات - بدون كم و كاست - به نام طنبور خراسان نام مي برد و مي گويد: در ناحيه اي كه اين اثر را نگاشته ام، تحت اين نام دو نوع طنبور ساخته مي شود: تنبور خراسان كه در منطقه اي با همين نام (در آن زمان افغانستان و ماوراء النّهر هم جزء خراسان بوده است) و در همساية شمالي و جنوبي و غربي آن جا ساخته مي شود و تنبور بغداد كه در عراق و غرب آن جا معمول است و از نظر ابعاد و شكل با هم تفاوت دارند.

عبدالقاهر مراغه اي (وفات 837 ه‍ . ق) در مقاصد الالحان چنين شرح مي دهد: تنبور شروانيان و آن سازي است كه اهل تبريز بسيار در عمل آرند و آن بر هيئت آمرودي (گلابي) باشد و سطح آن بلند باشد و بر آن دو وتر منفرد و بر ساعد آن پردهها بندند.

فارمر (محقق انگليسي) در مقالة خود تحت عنوان تأثير نفوذ ايران در تعبيه آلات موسيقي مي نويسد: ساز ديگري كه آن را تنبور خراسان مي نامند و در اوايل خلافت عباسيان در دربار ايشان رواج يافت،در موسيقي عرب تأثير بسيار كرد.

باريتوس و پاندورا دو نويسندة يوناني نيز به هنگام ياد كردن از سازهاي فرهنگي هاي ديگر از عود ايراني و تنبور خراساني نام مي برند.

مسعودي در مروج الذهب به آلات موسيقي اي كه اهالي خراسان به كار مي بردند، اشاره كرده و مي گويد: يكي هفت تار داشت كه آن را زنگ مي گفتند و ديگري تنبور كه اهل طبرستان و رِي آن را دوست تر داشتند و اين آلت موسيقي نزد همه فرس مقدّم بر ساير آلات موسيقي بوده است.

ابن خرداذبه ابوالقاسم عبيدالله صاحب كتاب المسالك و الممالك (وفات 300

ه‍ . ق) دربارة تنبور مي نويسد: آواز خواني مردم ري و طبرستان و ديلمان با تنبورهاست. ايرانيان تنبورها را بر بيشتر سازها برتر گيرند.

در حجاري هاي دورة اشكانيان نقش تنبور ديده مي شود و به اعتبار اين كه اشكانيان خراساني بوده و اين ساز را دوست مي داشته اند، مدركي است بر وجود دوتار يا تنبور خراسان.

در ميان تركمن ها اين ساز بسيار رواج دارد و به نام توتار شناخته مي شود، چون ساختمان آن از چوب توت است و پرده ها و تارها از ابريشم (توت + تار).

تركمن ها مي گويند: صفحة توتار بايد از چوب توت ماده باشد و كاسه آن از چوب توت نز و دستة آن از چوب زرد آلو، زيرا اين سه عاشقند و سخني كه از عشق بر آيد، بر دل نشيند.

شكل دوتار تركمن شباهتي بسيار به دوتار دره گز دارد و بيشتر شبيه به تنبوري است كه سلسله اهل حق با آن سر و كار دارد.

هم چنان كه ملاحظه مي شود در هيچ يك از منابع كهن نامي از دوتار برده نشده است و همه بالاتفاق از تنبور خراسان سخن گفته اند. اين نكته و نيز توجه به اين مطلب كه در حال حاضر تنها سازي كه در خراسان و نواحي اطراف آن معمول است و نغمات پيشينيان كه سينه به سينه انتقال يافته، با آن نواخته مي شود، دوتار است،نيز با توجه به مشخصاتي كه ابونصر فارابي و عبدالقاهر مراغي در كتب خويش از شكل و شمايل متفاوت تنبور در نقاط مختلف آورده اند و بعضي شواهد و مدارك ديگر، به طور قطع مي توان گفت كه: تنبور خراسان همان دوتار هراتي يا دوتار است.

به هر حال تاريخ پيدايش اين ساز به هر نام و نشاني كه باشد، ناپيدا است و نمي توان تاريخي براي آن معيّن نمود. آنچه كه توسط برخي نويسندگان دربارة منشأ آن نوشته شده، مبتني بر تحقيق نيست و به قول ابن خرداذبه اقاويل و افسانه هايي است كه بنا به مقتضياتي به وسيلة نويسندگان نقل شده است كه به هدف هاي معيّني ساخته و پرداخته شده اند و مأخذ قرار دادن آن ها دور از حقيقيت و انصاف است.

از ميان اين اقاويل و افسانه ها يكي منسوب دانستن تنبور به قوم لوط است.

مفضل ابن سلمعه نحوي در كتاب العود و الملاهي از هشام كلبي نقل مي كند كه: قوم لوط هر زمان از نوجواني خوششان مي آمد، دل او را با زدن تنبور نرم مي كردند.

عده اي ديگر ساختن عود (و در بعضي نقل ها تنبور) را به قابيل [يا قاين] فرزند حضرت آدم نسبت مي دهند.

صاحب كتاب مطلع العلوم و مجمع الفنون سازندگان تنبور را تركان و صاحب بهجت الروح سازندة ان را جالينوس مي شمارد.

از آنچه گفتيم نتيجه مي گيريم:

1) انتساب دوتار به يكي از پيامبران يا اولياي الهي يا هيچ فرد ديگري از روي تحقيق و سند قوي نيست، بلكه صرفاً افسانه هايي است كه منشأ اكثر آن ها داستانهاي عاميانه است.

2) بر همين ترتيب، ساز دوتار هيچ گونه تقدّس و تبركي از اين ناحيه ندارد.

3) احتمالاً در نامة شما ميان دوتار و تنبور خلط شده است. گروهي از صوفيان و دراويش اهل حق براي ساز تنبور و آواهاي برخاسته از آن احترامي خاص قائلند و آن را نمادي عرفاني مي دانند كه آواي دوست را به گوش انسان مي رساند؛ يعني درست همان نمادي كه مولانا از صداي ني اراده كرده است:

بشنو از ني چونحكايت مي كنداز جدايي ها شكايت مي كند.

و همو درمورد تار يا تنبور مي گويد:

خشك سيم و خشك چوب و خشك پوستازكجا مي آيد اين آواي دوست

4) در منابعموسيقي چيزي در باب اين انتساب ملاحظه نشده است. شايد هر طريقتي از پيش خود دوتاريا تنبور را به كسي منتسب بدانند و از همين رو براي آن تقدسي قائل باشند. چنانچهنام آن دسته از اهل سنت را مي نوشتيد، مي توانستيم اطلاعاتجامعتري در اختيارتان قرار دهيم.2[7]

در صورت مكاتبة بعدي مشخصات كامل و شمارهنامةارسال شده را قيد فرمائيد

تلفن مستقيم: 7743183و7734530 و 94-7743189داخلي 02









[7]الموسيقي الكبير فارابي؛ فارابي (وفات . 339 ه‍ ق) در جلد دوم كتابخود (جلد اوّل از بين رفته) به سازهاي عصر خود، (قرن 3 و 4 هجري مي پردازد و پس ازبررسي عود به انواع طنبور مي رسد؛ مقاصد الالحان عبدالقاهر مراغه اي؛ كتاب سالشيدا، ج 1، مقالاتي از دكتر مهدي فروغ، مهدي كماليانم تنبور، نوشته سيد خليل عالينژاد؛ آئينه و آواز، نوشته محمد رضا درويشي.